(Opracowano na podstawie rozprawy doktorskiej: M. Łukasik, 2010, Teksty specjalistyczne a konstruowanie terminograficzne, Warszawa.)
Analiza terminograficzna to systematyczne badania słowników specjalistycznych, których celem - w zależności od zakresu analiz - jest m.in. określenie (ewaluacja) stopnia rozwoju terminografii (np. w danym państwie/ na danym terenie), ocena zastosowanych rozwiązań terminograficznych w poszczególnych dziełach oraz w efekcie wyprowadzenie parametrów słowników konkretnych typów dla poszczególnych grup odbiorców. Wyniki przeprowadzonej analizy pełnią swoistą rolę dokumentacyjną, natomiast ciągle aktualizowane badania w tym zakresie stanowią podstawę wszelkich przyszłych prac terminograficznych.
W ujęciu ogólnym, schemat wzajemnych powiązań poszczególnych elementów/ etapów analizy terminograficznej można przedstawić w następujący sposób (Ryc. 1):
Ryc. 1. Schemat analizy terminograficznej.
Jak wynika z przedstawionego powyżej schematu bezpośrednią bazą analizy terminograficznej są istniejące dzieła terminograficzne. Stanowią one podstawę badań deskryptywnych, w tym m.in. służą jako podstawa wyprowadzenia typologii istniejących słowników terminologicznych, umożliwiają – dzięki konfrontacji z założeniami teorii terminograficznej – określenie sprawdzonych rozwiązań terminograficznych oraz uchybień w sztuce terminografii, a tym samym wyprowadzenie modeli idealnych słowników terminologicznych konkretnych typów. Dzięki powyższym badaniom możliwa jest cząstkowa ocena istniejących dzieł terminograficznych (krytyka słowników) z perspektywy modeli teoretycznych oraz innych dzieł tego samego typu. Pełna ocena dzieł terminograficznych musi dodatkowo brać pod uwagę założenia zespołu autorskiego, sposób ich realizacji w słowniku oraz ich adekwatność do potrzeb odbiorców. Badania w zakresie całego zbioru terminograficznego w ramach danego rynku wydawniczego w ściśle określonym interwale czasu stanowią trzon systematycznych badań terminograficznych.
W ramach analizy terminograficznej przewiduje się ponadto badania w zakresie odbiorców słownika, jak również analizy w zakresie używania słowników terminologicznych. Wyniki takich badań mogą dostarczyć istotnych informacji na temat oczekiwań użytkowników co do konkretnych typów dzieł terminograficznych, jak i poszczególnych elementów ich kompozycji. Są to niezwykle istotne etapy pracy terminograficznej, ponieważ jednym z pierwszych kroków na etapie planowania w ramach konstruowania terminograficznego jest określenie grupy odbiorców danego słownika. Badania odbiorców w ramach analizy terminograficznych mogą być istotnym czynnikiem o charakterze prognostycznym. Ponadto badania marketingowe pozwalają na określenie popularności i braku poszczególnych (typów) dzieł terminograficznych na konkretnym rynku wydawniczym. Wyniki takich badań kształtują z kolei politykę wydawniczą, a co za tym idzie, mogą mieć wpływ na ostateczny kształt słownika.
Zważając na instytucjonalny charakter współczesnej pracy słownikarskiej, badania marketingowe/rynku prowadzone są przez konkretnych specjalistów w tej dziedzinie (np. w ramach wydawnictwa). Nie zwalnia to jednak leksykografa (terminografa) z obowiązku przynajmniej orientowania się w sytuacji rynkowej. Terminograf jest bowiem osobą, która jest w stanie poprawnie sformułować pytania, dzięki którym możliwe będzie określenie potrzeb konkretnej grupy odbiorców słowników w kontekście zdefiniowanego rynku słowników. Oczywiście, element rynkowy w przypadku rozwiązań nowatorskich oraz czysto naukowych nie jest najistotniejszy, niemniej jednak potrzeby odbiorców zawsze powinny być priorytetem przy projektowaniu dzieła, co – jak pokazuje praktyka – nie jest do końca realizowane.
Wynikiem konfrontacji poszczególnych wyników przedstawionych dotychczas badań analizy terminograficznej jest specyficzny zestaw parametryczny makro- i mikrostruktury teoretycznej konstrukcji terminograficznej zwanej optymalnym słownikiem terminologicznym. Konstrukcja tego typu powinna być niewadliwa z perspektywy teorii terminograficznej, dostosowana do potrzeb odbiorców i możliwości wydawców. Model słownika optymalnego jest swego rodzaju parametrycznym wzorcem, który staje się istotnym elementem na etapie planowania w ramach konstruowania terminograficznego.
Przed przystąpieniem do właściwego konstruowania terminograficznego, terminograf musi ocenić globalny charakter technolektu na podstawie reprezentatywnego korpusu tekstów terminonośnych lub pełnego korpusu monitorującego, czyli takiego, którego zasoby są nieustannie uzupełniane o najnowsze teksty. Badanie tego typu nie jest równoznaczne z analizą tekstów terminonośnych na etapie konstruowania terminograficznego, gdyż w pierwszym przypadku chodzi o określenie ogólnych cech danego polilektu specjalistycznego, istotnych z perspektywy tworzenia słowników terminologicznych w ogóle; w drugim o określenie doraźnych cech dla konkretnych rozwiązań terminograficznych słowników konkretnego typu. Na tym etapie chodzi o globalne określenie ‘jakości’ i ‘ilości’ wiedzy, która reprezentowana jest przez teksty specjalistyczne w ramach danego technolektu. Wnioski płynące z takiej analizy są podstawą wyprowadzenia parametrów konstrukcji terminograficznej, którą nazywam maksymalnym słownikiem terminologicznym.
Badania w ramach analizy terminograficznej
W proponowanym modelu wyróżniam ogólną i szczegółową analizę terminograficzną.
Ogólna analiza terminograficzna zajmuje się oceną stanu terminografii w obrębie konkretnego rynku wydawniczego w ściśle określonym interwale czasu i obejmuje z jednej strony wszystkie dzieła terminograficzne (pełna ogólna analiza terminograficzna), z drugiej zaś dotyczy dzieł terminograficznych konkretnego typu lub konkretnej dziedziny specjalistycznej (cząstkowa ogólna analiza terminograficzna).
Szczegółowa analiza terminograficzna analizuje z kolei komponenty makro- i mikrostruktury poszczególnych dzieł terminograficznych i może dotyczyć z jednej strony wszystkich dzieł na danym rynku wydanych w ściśle określonym interwale czasu, w zakresie pełnego zakresu parametrycznego przyjętego w ramach danej teorii terminograficznej (pełna szczegółowa analiza terminograficzna), z drugiej zaś może dotyczyć badań:
(a) wszystkich dzieł terminograficznych wydanych na danym rynku w ściśle określonym interwale czasu, w zakresie wybranych parametrów;
(b) wybranych typów dzieł terminograficznych (dzieł konkretnych specjalności) wydanych na danym rynku wydawniczym w ściśle określonym interwale czasu, w zakresie wszystkich parametrów;
(c) wybranych typów dzieł terminograficznych (dzieł konkretnych specjalności) wydanych na danym rynku wydawniczym w ściśle określonym interwale czasu, w zakresie wybranych parametrów.
Należy przy tym dodać, że podjęcie niektórych etapów ogólnej analizy terminograficznej nie jest możliwe bez podjęcia szczegółowej analizy konkretnych dzieł terminograficznych. Na przykład określenie zakresu dziedzinowego wydanych słowników czy opracowanie typologii istniejących dzieł terminograficznych wymagać będzie precyzyjnego określenia zawartości terminologicznej poszczególnych produktów pracy terminograficznej.
Zdefiniowanie granic konkretnego rynku wydawniczego wydaje się zadaniem z pozoru łatwym. Wymaga jednak podjęcia analizy bibliograficznej (czasem bardzo szczegółowej), która pozwoli na wyróżnienie dzieł terminograficznych faktycznie wydanych na obszarze danego państwa. Część dzieł terminograficznych mogła zostać wydana poza granicami i analiza wyłącznie tytułu dzieła może być w takim wypadku myląca.
Ogólna analiza terminograficzna
Pełna ogólna analiza terminograficzna zakłada następujące elementy badań:
(a) analizę kwantytatywną i dziedzinową dzieł terminograficznych;
(b) opracowanie typologii istniejących dzieł terminograficznych;
(c) analizę założeń terminografii teoretycznej i globalnego stopnia jej realizacji;
(d) określenie globalnych potrzeb odbiorców;
(e) określenie globalnych możliwości wydawców;
(f) analizę rynku wydawniczego.
Podejmując pełną lub cząstkową ogólną analizę terminograficzną, w pierwszej kolejności należy określić liczbę wydanych dzieł terminograficznych na podstawie dostępnych baz danych i katalogów bibliograficznych. Następnie można określić „zasięg dziedzinowy” wydanych słowników. Można tego dokonać za pomocą dwóch metod. Metoda „zgrubna” polega na badaniu tytułów poszczególnych dzieł terminograficznych, z kolei metoda szczegółowa wymaga wykonania szczegółowej analizy terminograficznej pod kątem zawartości terminologicznej konkretnych dzieł terminograficznych. Aby w badaniach pełnych wykazać mapę „białych plam” dziedzinowych na danym rynku wydawniczym, listę uzyskanych z analizy dziedzin, których terminologie reprezentują wydane dzieła terminograficzne, należy porównać z wykazem dyscyplin naukowych ujętych w różnego typu klasyfikacjach i typologiach. Odkrycie dziedzin, które nie doczekały się własnego słownika terminologicznego lub w których liczba słowników różnych typów jest niewystarczająca, z jednej strony generuje wnioski natury teoretycznej, pozwalając na określenie stopnia rozwoju danego technolektu, z drugiej zaś ma wymiar czysto praktyczny – dostarcza bowiem wskazówek, które mogą mieć wpływ na kształtowanie polityki wydawniczej konkretnych wydawnictw (instytucji naukowych i in.).
Kolejnym etapem ogólnej analizy terminograficznej jest ustalenie typologii istniejących słowników terminologicznych. Wiąże się to z przeprowadzeniem szczegółowej analizy konkretnych dzieł terminograficznych pod kątem wymaganych parametrów. Efektem pełnej szczegółowej analizy terminograficznej przeprowadzonej pod kątem typów opublikowanych dzieł będzie pełna typologia istniejących dzieł terminograficznych. Ponieważ analiza terminograficzna może mieć wymiar badań cząstkowych, możliwe są również badania cząstkowe w zakresie typologii. W badaniach cząstkowych dotyczących tylko pewnych typów słowników, niemożliwe będzie określenie parametrów, które nie są właściwe słownikom danego typu. Innymi słowy, prowadząc cząstkową szczegółową analizę terminograficzną np. rejestrów terminologicznych, nie będzie można wprowadzić do matrycy typologicznej parametru związanego ze sposobem definiowania haseł w słowniku, ponieważ parametr taki jest nieobecny w rozpatrywanym typie słownika. Typologię wypracowaną w trakcie analizy terminograficznej można skojarzyć z typologiami prezentowanymi w literaturze przedmiotu lub – jeśli badaniu podlega Wtórny System Terminologiczny (WST) – z typologiami opracowanymi na bazie słowników reprezentujących Prymarny System Terminologiczny (PST), czyli zasób terminologiczny języka naturalnego, w którym wiedza specjalistyczna została przedstawiona w sposób najpełniejszy. Dzięki porównaniu typologii wypracowanej na podstawie analizy terminograficznej z typologią projektującą, tj. opracowaną na podstawie analizy założeń teoretycznych, czyli de facto na podstawie analizy modeli idealnych dzieł terminograficznych, możliwe jest (a) badanie globalnego stopnia realizacji założeń teorii terminograficznej w zastanej praktyce leksykograficznej oraz (b) zidentyfikowanie lakun terminograficznych („białych plam” na mapie typologicznej), czyli typów słowników, które nie doczekały się realizacji.
Porównanie matryc typologicznych analizy terminograficznej z typologiami dzieł terminograficznych PST pozwala z kolei na: (a) ocenę stopnia rozwoju praktyki terminograficznej WST na tle PST; (b) zidentyfikowanie sprawdzonych uniwersalnych typów dzieł terminograficznych, o czym świadczy ich współwystępowanie w typologiach WST i PST.
Szczegółowa analiza terminograficzna
Na płaszczyźnie mikrostruktury słownika szczegółowa analiza terminograficzna zakłada badanie wszystkich mniej lub bardziej obligatoryjnych elementów związanych ze sposobem organizacji informacji w haśle. Do najważniejszych elementów mikrostruktury należą m.in. parametry:
• rejestracyjne;
• formalne;
• etymologiczne;
• leksykalne;
• interpretacyjne;
• asocjacyjne;
• pragmatyczne;
• ilustracyjne;
• graficzne.
Konstrukcje terminograficzne
Idealny słownik terminologiczny
Idealny słownik terminologicznego to konstrukcja badawcza (teoretyczna konstrukcja terminograficzna), rozumiana jako zestaw parametrów makro- i mikrostruktury najlepiej odpowiadający wymaganiom teorii terminograficznej, który powstaje w rezultacie szczegółowej analizy dużej liczby różnorodnych produktów pracy terminograficznej. Stwierdzenie to sugeruje, że jest on konstrukcją ściśle związaną nie tylko z teorią terminograficzną (w tym typologią słowników terminologicznych), ale przede wszystkim z praktyką terminografii, co jest szczególnie istotne z perspektywy konstruowania terminograficznego.
Rozważam tu przynajmniej dwie zasadnicze funkcje modelu słownika idealnego w terminografii. Po pierwsze, model taki służy przede wszystkim jako swoisty mechanizm kontrolny dla przyszłych dzieł terminograficznych. Po drugie, model słownika idealnego jest punktem odniesienia, matrycą porównawczą, dla oceny istniejących słowników terminologicznych, co dowodzi, że jest to niezwykle istotne narzędzie analizy terminograficznej, przede wszystkim zaś krytyki słowników. Fakt, że model taki powstaje w wyniku analizy istniejących dzieł terminograficznych jest ponadto istotny o tyle, o ile model takiego słownika staje się konstrukcją do pewnego stopnia dynamiczną, ulegającą przekształceniom w związku ze zmieniającą się (choć wolno) tradycją i metodologią terminografii, a nawet pod wpływem indywidualnych nowatorskich rozwiązań terminograficznych. Może stać się dzięki temu wzorcem w konstruowaniu nowoczesnych słowników konkretnych typów, a więc w kontekście pracy terminograficznej wyprowadzenie modelu słownika idealnego ma wymiar prakseologiczny. Ograniczenie dynamicznego charakteru modelu słownika idealnego wynika przede wszystkim z faktu braku systematycznych badań w zakresie słowników terminologicznych. Parametry modelu idealnego słownika ulegają bowiem zmianie tylko wtedy, gdy podjęte zostaną szeroko zakrojone badania w zakresie pełnej ogólnej i szczegółowej analizy terminograficznej, co z kolei wskazuje na istotność tego typu badań.
W praktyce nie istnieje jeden model idealnego słownika terminologicznego. Każdy istniejący lub rozważany teoretycznie typ słownika terminologicznego może być podstawą wyprowadzenia oddzielnego modelu słownika idealnego. Na przykład, przyjmując za podstawę typologiczną konkretne grupy odbiorców, możliwe jest wyprowadzenie modeli idealnych słowników dla różnych grup odbiorców, np. model słownika przekładowego (dla tłumaczy), model słownika dydaktycznego (dla uczniów/studentów konkretnej specjalności), model wąskotematycznego słownika terminologicznego (dla specjalistów). Podstawą wyróżnienia poszczególnych typów są typologie projektujące (wyprowadzone na podstawie założeń teoretycznych).
Maksymalny słownik terminologiczny
Rozważania na temat modelu maksymalnego słownika terminologicznego należy rozpocząć od stwierdzenia, że każdy tekst poświęcony choćby w minimalnym stopniu konkretnej dziedzinie działalności profesjonalnej człowieka jest tekstem terminonośnym, z uwagi na zawartość w jego strukturze terminologii dziedzinowej. Będąc nośnikiem pojedynczych terminów, tekst terminonośny w mniejszym lub większym stopniu reprezentuje fragment leksykonu terminologicznego danej dziedziny, a zarazem wiedzy specjalistycznej. Reprezentacja ta będzie uzależniona z jednej strony od nasycenia danego tekstu terminami, czyli jego terminologiczności, z drugiej zaś ‘jakością’ terminów zawartych w danym tekście. Dlatego też sklasyfikowanie jakiegokolwiek tekstu terminonośnego jako tekstu specjalistycznego zależy od ilości i jakości wiedzy specjalistycznej reprezentowanej przez dany tekst-makroznak. Chodzi tu zarówno o stronę leksykalną, jak i kompozycyjną konkretnego tekstu.
Będąc nośnikiem terminów, każdy tekst terminonośny posiada potencjał terminograficzny, czyli zdolność do generowania na jego podstawie słowników terminologicznych. Oznacza to, że każdy tekst terminonośny może być podstawą budowy słownika terminologicznego, szczególnie w kontekście podejścia analitycznego, zgodnie z którym do ukonstytuowania słownika wystarcza opracowanie choćby jednego hasła. Potencjał terminograficzny tekstu terminonośnego ujawnia się po zastosowaniu tzw. filtrów terminograficznych (m.in. statystycznych, semantycznych, etymologicznych), umożliwiających wyodrębnienie siatki terminów-haseł reprezentujących tę część leksykonu terminologicznego, która zawarta jest w odnośnym tekście.
Potencjał terminograficzny jest wypadkową kilku zmiennych. Dla wszystkich typów słownika potencjał ten zależy od:
- kwantytatywnego stopnia terminologizacji;
- kwalitatywnego stopnia terminologizacji, czyli tzw. ‘terminologiczności’/‘fachowości’ poszczególnych terminów (tym wyższej im głębsza intensja i węższa ekstensja).
Dla wybranych typów słowników zmienne te mogą dotyczyć na przykład:
- stopnia frazeologizacji tekstów specjalistycznego;
- potencjału dydaktycznego (np. w postaci definicji zawartych w tekstach);
- obecności abrewiatur;
- obecności nazw własnych;
- obecności neologizmów i in.
Na podstawie dwóch pierwszych parametrów można wyróżnić poszczególne typy tekstów terminonośnych ze względu na ich zasadniczy potencjał terminograficzny. Na jednym krańcu kontinuum znajdować się będą teksty hermetyczne o wysokim stopniu fachowości i terminologizacji, przeznaczone dla specjalistów, na drugim zaś końcu teksty o niskim stopniu fachowości i terminologizacji, czyli teksty adaptowane, w tym popularnonaukowe. Aktualne pozostaje pytanie dotyczące relacji zachodzącej między tekstami terminonośnymi a specjalistycznymi. Można a priori założyć, że każdy tekst specjalistyczny jest tekstem terminonośnym, jednak granica między tekstem specjalistycznym a tekstem nie-specjalistycznym pozostaje kwestią umowną. Ponadto należy uznać, że pewne teksty sklasyfikowane jako nie-specjalistyczne mogą posiadać pewien potencjał terminograficzny z uwagi na obecność w ich warstwie leksykalnej terminów. Pozostaje jednak pytanie o optymalny potencjał terminograficzny, pozwalający na efektywną pracę terminograficzną.
W zależności od prymarnej funkcji słownika oraz w świetle potrzeby zapewnienia reprezentatywności korpusu tekstów, w jego skład będą wchodziły różne typy tekstów terminonośnych. Kwestią sporną jest to, czy w kontekście wymogu pełnej (najlepszej) reprezentacji wiedzy specjalistycznej do korpusu mogą zostać włączone teksty adaptowane. Z perspektywy konstruowania terminograficznego odpowiedź na to pytanie – przynajmniej w niektórych sytuacjach – musi być twierdząca. Potrzeba taka ujawnia się bowiem w obliczu braku innych tekstów terminonośnych w konkretnym technolekcie. Jednak w takim przypadku terminograf musi zastosować dodatkowe narzędzia kontrolne, które pozwolą zapobiec zniekształceniu wiedzy specjalistycznej w słowniku. Tu należy ponadto dodać, że w swojej strukturze teksty adaptowane mogą zawierać elementy, które będą nieobecne w tekstach fachowych (hermetycznych). Z powodu dużej kompresji oraz implicytności niektórych informacji w tekstach hermetycznych może okazać się, że dla niektórych celów terminograficznych mogą one być mniej przydatne niż teksty popularnonaukowe. Dotyczy to na przykład terminologii podstawowej, obecności definicji czy dubletów terminologicznych, których w tekstach hermetycznych będzie niewiele.
Siatki terminów wyekscerpowane z tekstów terminonośnych o różnych wartościach parametru terminologizacji i fachowości są źródłem zróżnicowanych siatek haseł słownika terminologicznego. W przypadku niektórych technolektów, zróżnicowanie to przejawia się zarówno w polu kwantytatywnym, tj. ograniczonym repertuarem terminów, jak i w polu kwalitatywnym, tj. niższą ‘jakością’/‘ścisłością’ występującego w tekście słownictwa terminologicznego. Taka niepełna względem Prymarnego Systemu Terminologicznego siatka haseł będzie ograniczała parametry makro- i mikrostruktury powstającego produktu terminograficznego, a niekiedy nawet uniemożliwiała pracę nad zaplanowanym dziełem terminograficznym. Można zatem mówić o maksymalnym słowniku terminologicznym, czyli o takiej matrycy makro- i mikrostruktury, która jest możliwa do zrealizowania na bazie dostępnego zbioru wyekscerpowanych terminów. Na bazie tekstów terminonośnych o niskim potencjale terminograficznym nie może bowiem powstać wysoko specjalistyczny branżowy słownik terminologiczny; na przykład, nie będzie można zastosować poszczególnych mikrostruktur, np. kompletnej siatki tezaurusa tam, gdzie z powodu zbyt wielu luk lub wieloznaczności odtworzenie siatki semantycznej staje się niemożliwe.
Problem ograniczeń wynikających z charakteru materiału terminonośnego dotyczy w równym stopniu słowników jedno-, dwu- oraz wielojęzycznych. W przypadku słowników jednojęzycznych nie obejmuje on jedynie sytuacji, w której produkt terminograficzny przedstawia terminologię Prymarnego Systemu Terminologicznego, staje się natomiast wyraźny w kontekście technolektu wtórnego względem systemu prymarnego. Konstruowanie dwu- i wielojęzycznych słowników terminologicznych charakteryzuje się dodatkową trudnością, ponieważ praca terminograficzna w zakresie tych typów słowników każdorazowo nakłada na terminografów obowiązek odtworzenia i porównania siatek pojęciowych wszystkich leksykonów terminologicznych, których terminologię ma reprezentować słownik. Czynność ta pozwala na precyzyjne odnalezienie ekwiwalentów we wszystkich językach oraz umożliwia wykrycie ewentualnych luk w systemach pojęciowych (terminologicznych) poszczególnych leksykonów. Znaczny brak kompatybilności leksykonów terminologicznych istotnie ogranicza możliwości pełnej reprezentacji terminologii danej dziedziny w słowniku dwu- i wielojęzycznym, nawet jeśli językiem wiodącym tego typu słowników jest technolekt Prymarnego Systemu Terminologicznego.
W świetle trudności wynikających z niekompletności materiału terminonośnego, terminograf musi podjąć odpowiednie decyzje na różnych etapach pracy terminograficznej. Po pierwsze, na etapie projektowania dzieła terminograficznego należy rozważyć zmianę (optymalizację) pierwotnych założeń co do funkcji oraz kompozycji słownika. Po drugie, na etapie pracy z korpusem tekstów terminonośnych na pierwszy plan wysuwa się potrzeba gromadzenia dodatkowego podkorpusu tekstów Prymarnego Systemu Terminologicznego, jeśli leksykon terminologiczny tego systemu nie jest obiektem zasadniczej pracy terminograficznej. Po trzecie, niezwykle istotne w tym kontekście stają się wtórne teksty terminonośne, tj. istniejące encyklopedie, słowniki terminologiczne i glosariusze, gdyż wraz ze zgromadzonym podkorpusem Prymarnego Systemu Terminologicznego pełnią one funkcję kontrolną w konstruowaniu terminograficznym, ograniczając ilościowe i jakościowe straty wiedzy ‘zawartej’ w słowniku. Po czwarte, wszelkie opracowane dane terminograficzne powinny zostać zweryfikowane przez ekspertów danej dziedziny, a w obliczu znacznych luk w systemie terminologicznym również przez zespół terminologów. Celem takiej współpracy jest przede wszystkim kontrola ‘jakości’ terminologii zawartej w słowniku przez m.in. niedopuszczenie do terminotwórstwa niezgodnego z normą czy uzusem.
Optymalny słownik terminologiczny
W wyniku przeprowadzonej analizy terminograficznej, uwzględniającej potrzeby odbiorców oraz możliwości rynku, jak również jakość materiału terminonośnego, powstaje specyficzna konstelacja parametrów makro- i mikrostruktury, która w optymalny sposób realizuje (tzn. modyfikuje) poszczególne wymogi stawiane dziełu terminograficznemu na poszczególnych etapach pracy terminograficznej. Konstrukcję terminograficzną, która jest realizacją tych parametrów nazywam modelem optymalnego słownika terminologicznego. Model słownika optymalnego jest wypadkową analizy i krytyki istniejących dzieł terminograficznych, postulatów teorii dotyczących dzieł konkretnego typu, potrzeb konkretnych grup odbiorców, możliwości wydawców i sytuacji rynkowej, jakości dostępnego materiału terminonośnego. Możliwość wyprowadzenia kompletnego optymalnego zestawu parametrycznego zależy jednak od wielu czynników. Przede wszystkim ponownie ujawnia się potrzeba systematycznych badań nad słownikami terminologicznymi, zarówno w całej rozciągłości, jak i konkretnych typów. Krytyka słowników, przedstawiana w formie recenzji, powinna opierać się o cały zestaw kategorii kwantytatywnych i kwalitatywnych podlegających badaniu, takich jak spełnienie oczekiwań odbiorców, dobór haseł/ekwiwalentów, jakość definicji, stosunek do normy, stosowanie transkrypcji, system wewnętrznych odesłań i in. [Bergenholtz, Tarp 1995: 234]. Recenzja powinna składać się z dwóch zasadniczych części: opisu i oceny (konstruktywnej krytyki). Tymczasem pojawia się wiele recenzji, które albo tylko opisują zawartość danego dzieła, albo skupiają się na pojedynczych parametrach oceny, najczęściej na doborze haseł słownikowych, tj. włączeniu/niewłączeniu pewnych jednostek leksykalnych do opisu słownikowego. Szczegółowa ocena słownika powinna badać stopień spełnienia funkcji słownika, wyrażonych explicite, np. we wstępie do słownika wielopoziomowo. Oprócz typowo leksykograficznych rozważań, krytyk powinien zdawać sobie sprawę, że istnieją pewne ograniczenia praktyczne, związane np. z objętością dzieła, kosztami jego produkcji, czasem realizacji itd. Wynika stąd wniosek, że rekomendacje ze strony krytyków powinny być realne, tj. brać pod uwagę „wykonalność” zastosowania się do proponowanych ulepszeń dzieła leksykograficznego . Ma to szczególne znaczenie w przypadku przedsięwzięć komercyjnych, które są ograniczone czynnikiem ekonomicznym.
